Thơ tại sao mà làm ra?

Gần 40 năm trước, anh bạn tôi, một nhà thơ đã có nhiều thơ đăng báo, có lần gửi thơ mình đến một vài tờ báo có tiếng là đang "làm mới thơ" thì đều bị từ chối không đăng. Một hôm, anh hí hửng khoe: "Rồi, họ đăng thơ moa rồi". "Thiệt hả? Sao họ chịu đăng?" - Tôi hỏi. Anh cười: "Có gì đâu, moa thấy bài thơ hay mà họ không chịu đăng, tức quá, cắt ra từng mảnh, bỏ vào cái nón nỉ, xóc xóc mấy cái, lượm ra, ghép lại, thành một bài thơ kỳ dị, ký cái tên lạ hoắc, gửi, họ đăng ngay. Có lẽ toà soạn đọc thấy lạ, không hiểu gì cả nên đăng."


Vài năm trước, Phan Triều Hải, một nhà văn trẻ dự hội thảo văn học ở Iowa (Mỹ) ghi nhận có những bài thơ như sau:

a
ab
abc
abcd
...

và cứ như thế ghép đủ 26 chữ cái.

Dĩ nhiên, loại thơ này không để ngâm, không để đọc, mà chỉ để nhìn. Cũng có thể coi là một thứ thơ "vô ngôn", mang tính triết lý. Rồi cũng có loại thơ sử dụng vi tính, lập trình sẵn để đảo câu đảo chữ rất "công nghiệp", chẳng khác gì 30 năm trước anh bạn tôi cắt nhỏ bài thơ rồi xóc xóc trong cái nón nỉ một cách thủ công.

Trong một Tạp chí thơ thấy có những bài thơ không có một chữ nào cả mà toàn là ký hiệu như ký hiệu giao thông, với các đường vẽ ngoằn ngoèo dẫn ta đi từ nơi này sang nơi khác rất bí hiểm. Dĩ nhiên, thơ này cũng để nhìn, để suy ngẫm chớ không để đọc hay ngâm nga. Gần đây có phong trào thơ vắt dòng:

...
hơi bị phiền
nhiễu sáo ngữ trên tức tưởi và
mơ

ước
lòng sẽ đỏ hỏn cốt chuyện cắn
đắn
...

(LHL)

đọc lên chỉ nghe ấm ách! Nhưng đây có thể cũng là "ý đồ" của nhà thơ chăng?

Cũng thấy giới thiệu một thứ thơ được gọi là thơ "tương tác": trong câu thơ có những gạch dọc (/) để người đọc tuỳ nghi đảo chữ, sắp chữ, đọc ngược xuôi theo ý mình. Một bài thơ như vậy sẽ trở thành vô số bài. Một nhà phê bình đã nhận xét khá lý thú bằng cách cho một thí dụ với hai câu thơ của Vũ Hoàng Chương:

Em ơi lửa tắt bình khô rượu
Đời vắng em rồi say với ai!

Có thể đọc theo lối "tương tác" là:

Bình rượu
Khô
Em ơi
Lửa tắt
Vắng em
Say với ai
Rồi đời!

Ngàn năm trước, trong "Bài tựa tập truyện Kinh Thi", Chu Hy (1130-1200) viết: "Có người hỏi rằng: Thơ tại sao mà làm ra? Ta giả nhời rằng: Người ta đẻ ra mà tỉnh, là tính Giời cho nguyên như thế; cảm vật ở ngoài mà mới động, thời ấy mới là sự muốn của tính. Đã có muốn thời phải có nghĩ; đã có nghĩ phải có nói; đã có nói thời những cái ý nhị không nói hết ra được mà hình hiện ở trong lúc ngậm ngùi ngợi than, tự nhiên tất phải có những giọng điệu cung bực, như không thôi đi được. Ấy thế mà sinh ra có thơ". (Kinh Thi, Tản Đà dịch).

Thơ là nỗi lòng, là tiếng lòng, trong lúc "ngậm ngùi ngợi than" đã tự nhiên tạo ra "những giọng điệu cung bậc". Nên trong thơ có nhạc, có tứ, có từ. Điều quan trọng hơn có lẽ thứ tiếng lòng đó tự chảy ra, ứa ra, tràn ra "như không thôi đi được", cho nên ắt nó phải rất chân thật, không thể màu mè, hình thức. Nhiều khi bỗng thèm nghe một câu đơn giản:

Thò tay ngắt một cọng ngò
Thương anh đứt ruột giả đò ngó lơ...

Hẹn thư sau. Thân mến.
(Nguồn: Bs.Đỗ Hồng Ngọc, 2005, "Thư gởi người bận rộn", TP. HCM: Văn nghệ TP. Hồ Chí Minh, tr. 33-36.)